उन्हाळ्यात वाढलेल्या तापमानाचा जनावरांच्या आरोग्यावर आणि दूध उत्पादनावर थेट परिणाम होतो. यामुळे दूध उत्पादन घटण्याची शक्यता निर्माण होते. परंतु, योग्य आहार व्यवस्थापन आणि काळजी घेतल्यास दूध उत्पादन टिकवणे आणि वाढवणे शक्य आहे. चला जाणून घेऊया उन्हाळ्यात गायी आणि म्हशींसाठी उत्तम आहार कसा असावा.
१) उन्हाळ्यातील आहारातील बदलांचा परिणाम
उन्हाळ्यात हिरव्या चाऱ्याची कमतरता निर्माण होते, त्यामुळे शेतकरी जनावरांना प्रामुख्याने कोरडा चारा देतात. मात्र, अचानक आहार बदलल्यास पचनावर परिणाम होतो आणि दूध उत्पादन घटते. उष्णतेच्या वाढलेल्या प्रभावामुळे जनावरांच्या शरीराला जास्त ऊर्जा लागते आणि त्यांचा आहार खाण्याचा वेग कमी होतो. परिणामी, पोषणतत्त्वांची कमतरता जाणवते आणि गर्भधारणेची शक्यताही घटते.
२) उन्हाळ्यात जनावरांसाठी संतुलित आहार कसा द्यावा?
✓ हिरवा आणि कोरडा चारा संतुलित प्रमाणात द्या
- कोरड्या चाऱ्याचे प्रमाण योग्य राखण्यासाठी दिवसातून अनेक वेळा थोड्या प्रमाणात द्या.
- सकाळी आणि संध्याकाळी चारा दिल्यास जनावर जास्त प्रमाणात तो खाऊ शकते.
- हिरवा आणि कोरडा चारा एकत्र दिल्यास पचनसंस्था चांगली राहते.
✓ प्रथिनयुक्त आहाराचा समावेश करा
- डाळींची पेंड, सोयाबीन, गहू, मक्याचे टरार यांचा आहारात समावेश करावा.
- या घटकांमधून १६-१८% प्रथिने मिळतात, जे दूध उत्पादन वाढवण्यास मदत करतात.
- संतुलित पशुखाद्य अधिक प्रभावी ठरते, परंतु त्याचे प्रमाण ५०% पेक्षा जास्त नसावे.
३) दूध उत्पादन वाढवण्यासाठी ऊर्जायुक्त आहार महत्त्वाचा
जनावरांना पुरेशी ऊर्जा मिळाली तर दूध उत्पादन वाढते. त्यासाठी खालील गोष्टींचा आहारात समावेश करावा –
- बायपास फॅटचा वापर करा – यामुळे शरीराला अधिक ऊर्जा मिळते आणि दूध उत्पादन १-१.५ लिटरपर्यंत वाढू शकते.
- स्निग्ध पदार्थ संतुलित प्रमाणात द्या – जास्त प्रमाणात दिल्यास पचन प्रक्रिया मंदावते.
- तेलबियांची पेंड आणि धान्याचा समतोल ठेवा – तेलबियांचे प्रमाण ३०-४०% आणि बायपास फॅटचे प्रमाण १५-३०% असावे.
४) उन्हाळ्यात दूध उत्पादन टिकवण्यासाठी इतर महत्त्वाचे उपाय
✓ स्वच्छ आणि थंड पाणी द्या
- जनावरांना दिवसातून ३-४ वेळा गार आणि स्वच्छ पाणी द्या.
- गोठ्यातील पाण्याची सोय सावलीत ठेवा.
✓ उष्णतेपासून संरक्षण करा
- गोठ्याच्या छताला पांढरा रंग लावल्यास उष्णता कमी शोषली जाते.
- गोठ्यात छाया, पंखे आणि पाण्याच्या फवाऱ्यांची व्यवस्था करा.
- सकाळी आणि संध्याकाळी जनावरांना बाहेर सोडावे.
✓ खनिजे आणि पूरक आहार द्या
- उच्च तापमानामुळे शरीरातील खनिजे कमी होतात, त्यामुळे मिनरल मिक्सचर द्यावे.
- इलेक्ट्रोलाइट मिश्रणयुक्त पाणी दिल्यास शरीरातील द्रव संतुलित राहतो.
उन्हाळ्यात दूध उत्पादन टिकवण्यासाठी योग्य आहार व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. संतुलित पोषण, पुरेशी ऊर्जा, स्वच्छ पाणी आणि उष्णतेपासून संरक्षण यामुळे जनावरांचे आरोग्य उत्तम राहते आणि दूध उत्पादन वाढते. शेतकऱ्यांनी या उपायांचा अवलंब केल्यास उन्हाळ्यात दूध उत्पादनात घट होणार नाही आणि आर्थिक लाभ मिळेल.